Foilsithe! Agus anois?

Aoi-bhlag Alex Hijmans

Getting your name in print means getting to grips with a writing life, Alex Hijmans writes in the last episode of his guest blog on creative writing.

Tá saothar leat i gcló. Comhghairdeachas! Fiú muna bhfuil ann ach dán nó gearrscéal amháin, tá an chéad chéim curtha agat – i súile an tsaoil mhóir – ar an gcosán creagach úd ar a dtugtar ‘saol an scríbhneora’.
‘I súile an tsaoil mhóir’ a deirim, toisc gur i bhfad siar, sular chuir tú peann ar pháipéar fiú amháin, a chuir tú an chéad chéim ar chosán na scríbhneoireachta i ndáirire: an nóiméad sin, fadó, gur thosaigh scéal ag coipeadh i d’aigne.
Ach, taitníodh sé linn nó ná taitníodh, mairimid i saol atá dírithe ar tháirgiúlacht. Gan d’ainm a bheith i gcló, dúch dubh ar pháipéar bán, in iris liteartha más gá ach ar chlúdach leabhair más féidir, is beag duine ach do mháthair a ghlacfaidh leat mar scríbhneoir.
Cé gurb é an chéad chló an chonstaic is casta ar chosán na scríbhneoireachta, ní ionann sin is a rá gur bóthar réidh an chuid eile den bhealach. I súile an tsaoil mhór, tá an cead tuillte agat scríbhneoir a thabhairt ort féin. Ach an fíorscríbhneoir thú? Beifear ag fíafraí díot cá mhéad cóip de do leabhair atá díolta. Más scríbhneoir Gaeilge thú, cuirfear ceist ort cén uair a mbeidh do shaothar i gcló i mBéarla. Cuirfidh do chuid freagraí díomá orthu siúd a chuir ceist.
Idir an dá linn, beidh ort aghaidh a thabhairt ar léirmheasanna. Céasadh a bheidh sa cháineadh is lú agus is múinte, fiú amháin. Is é sin le rá, má thugann leathanaigh na leabhar aird ar do shaothar ar chor ar bith. Tá a cuid dúshlán agus fadhbanna féin ag baint leis an léirmheastóireacht ar leabhair i nGaeilge; is í an mhoill mhór a bhíonn ar léirmheas an fhadhb is mó acu.
Is fearr i bhfad dul amach i measc an phobail tú féin chun poiblíocht a chothú do do shaothar. Tar éis dom dul ar cheithre chamchuairt timpeall na hÉireann do cheithre leabhar éagsúla, dar liom nach bhfuil rud ar bith chomh luachmhar don scríbhneoir agus teagmháil phearsanta a bheith aige lena chuid léitheoirí. Fiú muna mbíonn romhat, oíche Luain fhliuch i mBéal Feirste, ach deichniúr – sin deichniúr a tharraing an trioblóid orthu féin dul amach oíche Luain fhliuch i mBéal Feirste chun éisteacht le do scéalsa.
Oícheanta eile (agus ar eagla na míthuisceana, tharla a leithéid seo dom i mBéal Feirste freisin) beidh an teach lán agus beidh scuaine fhada léitheoirí ag iarraidh ort do shíniú a chur i do leabhar, atá díreach ceannaithe acu. Cúiteamh é an gliondar a bhíonn ar a n-aghaidh – agus an gliondar a chuireann sé sin ar m’aghaidhse – ar an trioblóid ar fad a bhaineann le leabhar a scríobh.
Iarrfar ort agallaimh a thabhairt. Iarrfar ort cuairt a thabhairt ar scoileanna agus ollscoileanna. Glac le gach cuireadh mar dheis chun do scéal a insint, cóip nó dhó de do leabhar a dhíol agus, cá bhfios, duine eile a spreagadh i mbun pinn.
Aisteach go leor, ciallaíonn an tréimhse réasúnta fhada a théann thart idir an dréacht deireanach a bheith curtha ar fáil don fhoilsitheoir agus saothar a bheith ar sheilfeanna na siopa leabhar (brathann fad na tréimhse seo ní amháin ar an bpróiseas eagarthóireachta agus ar an bpróiseas deartha ach ar rúndiamhra mhargadh na leabhar freisin) go mbíonn an scríbhneoir gafa go hiomlán leis an gcéad togra eile nuair a bhíonn air dul i mbun poiblíochta do shaothar atá díreach foilsithe. Is cuimhin liom, mar shampla, go raibh sé deacair orm agallamh i ndiaidh agallaimh a thabhairt faoi m’úrscéal Aiséirí nuair a bhí mé m’aigne agus mo chroí gafa go hiomlán leis an gcéad shaothair eile, an cnuasach gearrscéalta Gonta.
Ach an oiread le gach rud eile sa saol, tá trá agus taoille dá chuid féin ag baint leis an scríbhneoireacht cruthaitheach. Agus an scríbhneoir ag siúl leis ar an gcosán casta a shníonn ón leathanach bán go dtí an leathanach lán, aithneoidh sé taoillí an mhargaidh agus taoillí a rithim oibre féin.
Tá rud amháin tábhachtach, áfach. Tabhair bronntanas duit féin nuair a bhaineann tú an leathanach lán amach: ceannaigh leabhar nótaí nua. Tá neart leathanach bán le líonadh agat fós.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012) 

An t-úrscéal Aiséirí (2011) 

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)

Dúshláin a bhaineann le scríbhneoireacht i nGaeilge

Aoi-bhlag Alex Hijmans

The market for books in Irish is limited – but should a writer worry about sales in the first place? Alex Hijmans asks in the tenth episode of his monthly guest blog on creative writing.

Tháinig ráiteas bliantúil maidir le díolacháin mo chuid leabhar sa ríomhphost an lá faoi dheireadh. Bíonn drogall áirithe ar scríbhneoirí agus foilsitheoirí na Gaeilge figiúirí díolacháin a phlé go poiblí, ach measaim gur fiú sin a dhéanamh anseo toisc gur cheart go mbeadh tuiscint réadúil ar an margadh ag aon duine a bhfuil sé ar intinn aige nó aici tabhairt faoi scríbhneoireacht fhicsin nó neamhfhicsin i nGaeilge. 

Le bliain anuas, díoladh 140 cóip de Splancanna ó shaol eile, leabhar grianghrafadóireachta agus aistí de mo chuid a foilsíodh anuraidh. Sin dhá scór níos lú ná mar a dhíol m’úrscéal Aiséirí, ceithre scór níos lú ná mar a dhíol mo leabhar neamhfhicsin Favela agus céad agus a haon chóip níos lú ná mar a dhíol mo chnuasach gearrscéalta Gonta sa chéad bhliain ar an margadh dóibh. Ní cúis dhíomá é seo dom, áfach, toisc go bhfuil sé faighte amach agam ó na ráitis bhliantúla seo go mbíonn díol réasúnta seasta ar mo chuid leabhar fiú agus cúpla bliain ar an margadh acu. Fiú agus cúig bliana sna siopaí ag Favela, díoladh 34 chóip den saothar sin anuraidh. Agus bhí lúcháir orm a fheiceáil gur díoladh 62 chóip d’ Aiséirí le bliain anuas – a dhá oiread agus a díoladh den leabhar sin an bhliain roimhe.*

Idir 140 cóip (Splancanna ó shaol eile) agus 241 cóip (Gonta) sa chéad bhliain ar an margadh, cúpla scór cóip in aghaidh na bliana ina dhiaidh sin – gach uile sheans go bhfuil daoine ann a gcuirfeadh na figiúirí seo lagmhisneach orthu. Ní chuireann ormsa, áfach. Is mór an méad 241 leabhar: bheadh trioblóid ort iad ar fad a chur i gcúl do chairr. Agus is mór an líon daoine iad 140 léitheoir: líonfá halla pobail leo.

An té a chuireann an dua air nó uirthi féin leabhair a scríobh i nGaeilge, ní mór dó nó di a bheith réadúil faoi chúrsaí. Tá an margadh teoranta – cé nach bhfuil sí baileach chomh teoranta agus a shamhlaigh mé féin, iriseoir soiniciúil, sular thosaigh mé ag fáil na ráiteas bliantúla seo ó Chois Life. Tá léitheoirí ann – agus is dream iontach agus dílis iad. Is iomaí ríomhphost díreach ón gcroí atá faighte agam síos tríd na blianta ó dhaoine nach bhfuil aon aithne agam orthu, is minic a ghealann tuít gan choinne ina moltar ceann de mo chuid leabhar mo lá, bhí idir ionadh agus lúcháir orm nuair a chuir grúpa léitheoireachta in oirdheisceart na tíre grianghraf chugam ina raibh cóip de Favela ina ghlac ag gach ball den chumann. An t-aiseolas dearfach seo nach bhfuil coitianta in aon chor i saol na hiriseoireachta ach a bhaineann go dlúth, is léir, le scríbhneoireacht leabhar, éascaíonn sé saol an údair a mbíonn a fhios aige nach ndíolfar ach cúpla céad cóip dá chuid saothar. 

Ar scáth a chéile a mhaireann an scríbhneoir agus an léitheoir Gaeilge. ‘Murach do leithéidse, ní bheadh aon rud le léamh ag mo leithéidse,’ a dúirt léitheoir as oirthear na tíre liom tráth. Sin í an fhírinne ghlan ar ndóigh – cé go bhfuil súil agam nach gceannaíonn éinne mo chuid leabhar díreach toisc gur leabhair Ghaeilge iad.

Tugaim faoi deara, ar athléamh na míre seo dom, nach bhfuil freagra tugtha agam ar an gceist úd a chuirtear orm ar a laghad sé chéad agus a seachtó seacht míle uair gach babtha a thugaim camchuairt phoiblíochta timpeall na hÉireann do shaothar nua: ‘Cén fáth gur i nGaeilge a scríobhann tú do chuid leabhair?’ Is dócha nár rith sé liom an cheist sin a fhreagairt go dtí anois toisc nach ceist domsa í in aon chor. Scríobhaim ficsean agus neamhfhicsean i nGaeilge (agus i dteangacha eile) toisc go bhfuil scéal le hinsint agam, sin uile. Agus sin go deimhin an t-aon chúis amháin gur cheart do scríbhneoir ar bith dul i mbun pinn. Má ardaíonn an scríbhneoireacht féin do chroí agus d’anam, má bhíonn tú cinnte go gcomhlíonann an saothar críochnaithe do chuid spriocanna féin, cén fáth a mbeifeá buartha faoi fhigiúirí díolacháin?

Dúshláin eile

Bíonn ar an scríbhneoir Gaeilge aghaidh a thabhairt ar dhúshláin eile, dúshláin a bhaineann leis an teanga féin. Seo achoimre ar chuid acu.

Canúint nó caighdeán?

Is minic a bhíonn ceist na gcanúintí ina céasadh do scríbhneoirí – ach ní gá. Cloíonn formhór na bhfoilsitheoirí Gaeilge leis an gCaighdeán agus – dar liomsa – is maith sin. ‘Gaeilge na leabhar’ a thugtar ar an gCaighdeán sa Ghaeltacht go fiodmhagúil ach is maith ann í, óir cinntíonn sí gur féidir le léitheoirí ó cheann ceann na tíre an leabhar céanna a léamh gan stró. Mar sin féin, tá spás san fhicsean do na canúintí: sa chaint. Ní hé sin le rá go bhfuil sé inmholta do chuid carachtar a chur ag spalpadh leaganacha cainte réigiúnda gan srian – bíonn blas ar an mbeagán. 

Téarmaíocht

Luath nó mall, agus an scríbhneoir Gaeilge i mbun pinn, tiocfaidh ceist théarmaíochta éigin aníos. Ar ndóigh is iomaí áis, idir fhoclóirí agus shuíomhanna idirlín, atá ar fáil sa lá atá inniu ann – ach is í bun agus barr na ceiste ná: an dtuigfidh an léitheoir é? San fhicsean ach go háirithe, más féidir téarmaíocht theibi nach bhfuil cleachtadh ag léitheoirí uirthi a sheachaint is amhlaidh is fearr é; muna bhfuil an dara rogha ann, bíodh an téarma nuachumtha soiléir ón gcomhthéacs.

Léigh an téacs amach os ard

Léim rud ar bith a scríobhaim i nGaeilge amach os ard. Éascaíonn glórtha an bhogearra Ghostreader mo shaol i gcás mo chuid scríbhneoireachta i mBéarla agus in Ísiltíris, ach is baolach nach bhfuil bogearra sásúil ‘téacs-go-caint’ ar fáil don Ghaeilge fós (má bhíonn, cuirigí ar an eolas mé!) Is é an chaoi ná go mbíonn an chluas níos níos éifeachtaí ná an tsúil sa chuid dheireanach den phróiseas eagarthóireachta, nuair a chaithfear botúin ghramadaí, comhréire agus litrithe a aimsiú.

Cabhair

Má bhíonn ceist theanga agat nach féidir leat féin a fhreagairt – bíodh téarmaíocht, gramadach nó leagan cainte i gceist – ná bíodh leisce ort cabhair a lorg ó chainteoir a measann tú go mbeadh an freagra sin aige nó aici. Níl aon náire ag baint le cúnamh a iarraidh. Bíonn mo chairde féin á gcéasadh agam nach mór go laethúil – ní amháin mo chairde Gael ach cainteoirí Ísiltírise agus Béarla chomh maith. Agus ní drochrud é in aon chor go mbeadh do chairde ar an eolas go bhfuil togra litríochta idir lámha agat: gach seans go ndíolfaidh tú cúpla cóip sa bhreis nuair a fhoilseofar é!

* Cruachóipeanna amháin atá san áireamh sna figiúirí atá luaite agam sa bhlag seo; níl briseadh síos de réir saothair ar fáil do dhíolacháin na ríomhleabhar.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012)

An t-úrscéal Aiséirí (2011)

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)

Súile eile

Aoi-bhlag Alex Hijmans

A panel of helpful readers can be a valuable asset during the editing process, but writers should be careful about selecting them, Alex Hijmans writes in the ninth episode of his monthly guest blog on creative writing.

Agus an scríbhneoir i mbun eagarthóireachta, tiocfaidh an pointe nach mbeidh de dhifríocht idir leagan amháin den saothar atá idir lámha aige agus an chéad leagan eile ach cúpla camóg. Nuair a bhainimse an pointe sin amach, tá a fhios agam nach mbeidh mé féin in ann mórán snasa sa bhreis a chur ar an togra: tá sé in am é a thabhairt ar lámh do dhuine éigin eile.

Thiocfadh le duine saothar a chur caol díreach chuig iris liteartha ag an bpointe sin, nó chuig foilsitheoir fiú amháin, ach b’fhearr liom féin gan. Le blianta anuas, is nós liom mo chuid scríbhneoireachta a thaispeáint do phainéal beag de ‘léitheoirí cabhracha’. Is mó a fheiceann dhá, trí nó ceithre phéire súl ná péire súl amháin. Ní amháin go gcabhraíonn na léitheoirí cabhracha seo liom botúin agus doiléireachtaí a bhaint amach as an téacs, tugann siad comhairle agus cuireann siad ceisteanna crua más gá.

Mholfainn do scríbhneoir ar bith painéal neamhfhoirmeálta den chineál seo a tharraingt timpeall air féin, ach caithfear a bheith cúramach faoi rud nó dhó. Ná bíodh dul amú ar éinne: tá na léitheoirí cabhracha seo ann chun critic a thabhairt. Ar an ábhar sin, ní bheadh sé ciallmhar daoine nach bhfuilimid in ann glacadh le critic agus cáineadh uathu a roghnú. Ar an lámh eile, ní bheadh sé ciallmhar ach an oiread daoine a phiocadh nach ndéarfadh ach ‘Is ea, bhí sé sin go hálainn’ tar éis dóibh do shaothar a léamh; is beag cabhrach a bheadh iontu sin. Is é mo thaithí féin nach iad dlúthchairde na léitheoirí cabhracha is fearr agus gur fearr gaolta a sheachaint ar fad.

Is dócha gurb é an chéad rud a rithfeadh le scríbhneoir a dteastaíonn uaidh painéal den chineál seo a chur le chéile ná scríbhneoirí eile a roghnú: tuigeann ciaróg ciaróg eile agus is féidir an gar a aisíoc ach dréachtaí a bhabhtáil. Ach ní gá gur scríbhneoirí iad na léitheoirí cabhracha ar chor ar bith. Go deimhin, níl ach scríbhneoir amháin i measc na ndaoine a dtaispeánaim mo chuid oibre dóibh go rialta. 

Tríd an ríomhphost a chuirim saothair nua chuig mo chuid léitheoirí cabhracha agus is tríd an ríomhphost a fhaighim a n-aiseolas uathu. Éascaíonn sé sin an próiseas, dar liom, toisc gur ionraice an chritic go minic muna mbíonn ar an léitheoir agus ar an scríbhneoir breathnú isteach i súile a chéile agus an saothar á phlé acu. Anuas ar sin, bíonn sé i bhfad níos fusa teacht ar aiseolas scríofa agus tú i mbun eagarthóireachta ar shaothar arís lá níos faide anonn ná bheith ag iarraidh cuimhniú ar chomrá béil.

Bealach eile chun aiseolas a fháil ar shaothar nua ná páirt a ghlacadh i ngrúpa scríbhneoireachta. Bhí mé i mo bhall de ghrúpa mar seo ar feadh bliana nó dhó nuair a bhí cónaí orm i nGaillimh. Bheadh seisear nó seachtar scríbhneoirí i láthair, léifeadh beirt nó triúr scéal nó sliocht. Dhéanfaí plé agus thabharfaí comhairle, ach ní bhíodh ceachtar thar mholadh beirte toisc nach mbíodh sé de mhisneach ag éinne saothar dhuine eile a cháineadh má bhí gá leis. 

B’fhiú go mór freastal ar na cruinnithe seo ar dhá chúis eile, áfach. Sa chéad dul síos, ba spreagadh iad chun saothair nua a scríobh (agus a chríochnú) go rialta. Sa dara dul síos, ba áis den scoth a bhí sna soirées seo le haithne a chur ar chomhghleacaithe. Ina aonar a bhíonn an t-údar nuair a bhíonn sé ag obair, ach ní gá gur ceird uaigneach a bheadh sa scríbhneoireacht.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012)

An t-úrscéal Aiséirí (2011)

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)

An post lae agus an méar fhada

Aoi-bhlag Alex Hijmans




Fitting writing in with a demanding day job is always a challenge – but a story can be written a line a day if need be, Alex Hijmans writes in the sixth episode of his monthly guest blog on creative writing.

Bíonn méara fada ag scríbhneoirí. Go mion minic, cuireann siad ina luí orthu féin nach bhfuil an t-am acu dul i mbun pinn.

Bréag atá ansin.

Gan dabht, bíonn misneach ag teastáil chun am a chur i leataobh d’fhiontar ar bith nach bhfuil toradh cinnte ag baint leis. Sin mar atá an scríbhneoireacht, faraor: ní léir i gcónaí gur fiú an tairbhe an trioblóid, go mbeidh luach ar ár saothar. Ar an drochuair, bíonn gréim le cur inár mbéal agus bíonn billí le n-íoc.

Údair mhórdhíola fágtha as an áireamh, is beag duine a n-éiríonn leis maireachtáil ar scríbhneoireacht fhicsin amháin. Bíonn post lae ag gcuid eile againn. Agus ní drochrud é sin: soláthraíonn post lae sruth seasta scéalta.

Nó ábhair scéalta, cibé. Go ró-mhinic, maraíonn an post lae amach muid. Bhí smaoineamh iontach agam féin, tráth: teach caife a oscailt. D’íocfadh an gnó sin na billí agus bheadh spás galánta agam chun díriú ar mo chuid scríbhneoireachta, gan cupán espresso i bhfad riamh. Bhuel, bhí an teach caife sin agam ar feadh cúig bliana go leith, agus i rith an ama sin ar fad, níor éirigh liom ach gearrscéal nó dhó a chríochnú. Na tograí liteartha eile ar fad ar chuir mé tús leo, níor éirigh liom iad a thabhairt chun críche: nuair a thagainn abhaile tar éis lá fada ag déanamh caife agus ceapairí, ní bhíodh an fuinneamh agam suí síos agus scéal a scríobh. Nó sin an bhréag a d’insínn dom féin.

An botún a bhí á dhéanamh agam, an t-am sin, ná a cheapadh go gcaithfinn scéal iomlán a scríobh san aon iarraidh amháin (nó gar go leor d’aon iarraidh amháin.) Go gcaithfinn an lá ar fad a bheith saor agam, nó níorbh fhiú peann a chur ar phár. Rinne mé dearmad go bhfuil gach scéal déanta suas as abairtí aonair, agus go bhféadfaí scéal a scríobh abairt amháin in aghaidh an lae dá mba ghá.

Fiú an té a bhfuil post lae dúshlánach aige, a chaitheann uair an chloig ar an traein i ndiaidh na hoibre agus a mbíonn scaifte gasúr ocrach ag fanacht air nó uirthi sa bhaile agus páirtnéir atá faoi strus ag a p(h)ost lae féin anuas ar gach rud eile – fiú an té sin, bíonn nóiméad nó dhó aige chun suí síos agus abairt nó dhó a chur ar phár. Le linn an turais traenach abhaile, mar shampa! An dúshlán a bhíonn roimh an scríbhneoir a bhfuil saol gnóthach aige ná na poill agus na prochóga ina sceideal a aithint – agus úsáid a bhaint astu.

Ar ndóigh, caithfear é seo a dhéanamh go rialta – gach lá, más féidir. Téann smaointe agus scéalta le sruth má chuirtear ar an méar fhada iad. Cé gur áis iontach é an leabhar nótaí, molaim filleadh ar thogra scríbhneoireachta go laethúil go dtí go mbíonn an chéad dréacht críochnaithe. Ina dhiaidh sin, cuirfidh tú an chéad dréacht sin ar an gcarn múirín (féach eagrán na míosa seo caite) agus tabharfaidh tú aghaidh ar an gcéad togra eile.

Beidh amantaí ann, áfach, go mbeidh fonn ort tú féin a chaitheamh ar an gcarn múirín, leis. Tá intinn an scríbhneora mar a bheadh garraí ann: má chuirtear barr i ndiaidh barra, ídítear an chré. Caithfear sos a thabhairt don tsamhlaíocht ó am go chéile le go mbeidh sí faoi bhláth go rialta. Caithfear sosanna rialta a thabhairt do mhatáin na meabhrach freisin: beidh siad uainn agus muid i mbun eagarthóireachta – ach sin ábhar na míosa seo chugainn.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012)

An t-úrscéal Aiséirí (2011)

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)

An leathanach bán

Aoi-bhlag Alex Hijmans

Fiction happens halfway between the craftsman’s smithy and the shaman’s bonfire, in the uncharted wilderness that separates creative writing from the other world, Alex Hijmans writes in the second episode of his monthly guest blog on creative writing.

Tosaíonn gach scéal ar leathanach (nó scáileán) bán. Nach ea?

Ní shea.

Tá an mhíthuiscint choitianta seo fite fuaite leis an íomhá rómánsúil a bhaineann le gairm an scríbhneora in aigne an phobail. Is maith le daoine a shamhlú go nglacann an rud rúndiamhrach seo ar a dtugtar inspioráid seilbh ar intinn an scríbhneora a luaithe is a shuíonn sé síos ag a dheasc; go dtagann scéal amach an nóiméad a chuireann sé a pheann ar pháipéar nó a chuid méaracha ar an méarchlár.

Bain triail as an modh oibre seo, agus beidh bosca bruscair lán leathanach stróicthe agat gan mhoill. Nó scáileán ríomhaire briste. Geallaim duit.

Ní fiú don scríbhneoir suí síos ag a dheasc go dtí go mbíonn tuairim réasúnta aige faoina mbeidh á scríobh aige. Is éard is ceird na scríbhneoireachta ann ná scéal a thabhairt ó shaol amháin go saol eile, ó dhomhan teibí na samhlaíochta go domhan coincréiteach na bhfocal. Ní ar leathanach bán a thosaíonn próiseas na scríbhneoireachta cruthaithí mar sin, ach san intinn. 

Ach cad as a dtagann scéal? An é an scríbhneoir a roghnaíonn an scéal, nó an é an scéal a roghnaíonn an scríbhneoir? Leis seo, táimid tagtha chomh fada leis an talamh bán a scarann an scríbhneoireacht chruthaitheach ón saol eile, agus an ceardaí ón bhfear nó ón mbean feasa. Tá a theachín féin ag gach scríbhneoir ar an talamh bán seo; tá mo bhothán-sa nach mór leathbhealach idir ceárta an ghabha agus tine chnámh an draoi.

Sampla nó dhó chun solas a chaitheamh ar an meafar seo. Lá amháin, bhí piobar malagueta (ceann de na piobair is teo ar domhan) ag teastáil uaim chun béile áirithe a réiteach. Ceann amháin a bhí uaim, ach níor éirigh liom teacht ach ar lán mhála acu. Bhí mé fágtha le carn mór piobar, agus shocraigh mé anlann a dhéanamh astu. Roimh i bhfad, agus mé á ngearradh ag cuntar oibre na cistine, thosaigh carachtar mná ag labhairt i m’intinn agus níor stop go dtí go raibh a scéal inste aici. Ba í seo Itamara; tá a scéal, ar bhaist mé ‘Pimenta’ air in omós don anlann piobair, i mo chnuasach gearrscéalta Gonta.

Cad as a tháinig Itamara? Cad as a tháinig a scéal? Ní fhéadfainn é a rá leat, cé go bhfuilim cinnte gur áit éigin níos gaire do thine chnámh an draoi ná do cheárta an ghabha a bhí i gceist. Ach ní thagann gach scéal as an áit chéanna.

Sampla é ‘Ba ghlas iad na cnoic i bhfad ó shin’, as an gcnuasach céanna Gonta, de scéal a tháinig ar an saol i gceárta an ghabha. Theastaigh uaim scéal a scríobh faoi shíor-ionradh na cathrach ar an dúlra agus chuige sin theastaigh carachtar scothaosta uaim a d’fheicfeadh athruithe fisiciúla agus sóisialta ag teacht ar cheantar áirithe thar tréimhse fhada. Chruthaigh mé Eduarda, príomhcharachtar ‘Ba ghlas iad na cnoic i bhfad ó shin’, mar uirlis chun an scéal a reic. 

Níor tháinig Eduarda aniar aduaidh orm mar a rinne Itamara na bpiobar, ach ní chiallaíonn sé sin nach bhfuil an luach céanna léi mar charachtar – tháinig fás agus forbairt ar an mbeirt acu sna míonna fada a chaith mé ag déanamh eagarthóireachta ar a scéalta. Níl ann ach gur tháinig an bheirt acu ar an saol ar bhealach difriúil, díreach mar a thagann gach scéal ar an saol ar bhealach difriúil. 

Tosaíonn scéalta áirithe le carachtar, tosaíonn scéalta eile le háit nó téama, tosaíonn scéalta eile arís le plota. Splancanna iad seo a lasann tine na cruthaíochta, ach níos minicí ná a mhalairt, ní fheiceann súile atá ag stánadh ar leathanach nó ar scáileán bán na splancanna seo. B’fhearr i bhfad don scríbhneoir a dteastaíonn inspioráid uaidh dul ar shiúlóid fhada – mar is eol do chách, bíonn siúlach scéalach. Ansin, an intinn lán smaointe agus íomhánna, ní theastaíonn chun dul i mbun scríbhneoireachta ach misneach. Labhróimid faoi sin an mhí seo chugainn.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012)

An t-úrscéal Aiséirí (2011)

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)

AN DÚIL SA DÚCH

Aoi-bhlag Alex Hijmans




 Stories, when written down, turn into tattoos on a writer’s skin, Alex Hijmans writes in the first episode of his monthly guest blog on creative writing.

Tá an scéal ann le cuimhne na ndaoine. Go deimhin, is ionann ‘scéal’ agus ‘cuimhne na ndaoine’. Ar feadh na gcéadta míle bliain sula bhfuair an cine daonna amach go bhféadfaí focail a ghreanadh ar chloch, a scríobh ar phár, a bhreacadh ar pháipéar agus a chló ar scáileán, chuaigh scéalta ó bhéal go béal, ó ghlúin go glúin. Agus dá bharr sin, d’athraíodar i rith an ama: sin an fáth go mbíonn dhá leagan ar scéal agus dhá leagan déag ar amhrán.

Ach le teacht chun cinn na scríbhneoireachta, d’éirigh linn greim níos daingne a fháil ar an rud luaineach seo ar a dtugtar scéal. A luaithe is bhíonn scéal greanta ar chloch (nó i gcló ar pháipéar) tá sé caomhnaithe dóibh siúd atá timpeall orainn anois agus dóibh siúd a thiocfaidh inár ndiaidh – ach tá níos mó i gceist le dúil an duine sa scríobh ná caomhnú na cuimhne.

Agus scéal á scríobh síos againn, tarlaíonn rud atá chomh soiléir sin nach smaoinímid air go minic: stopann an scéal ag forbairt. I mbéal an phobail nó in intinn an scríbhneora aonair, bíonn scéal ar nós leachta go dtí go gcuirtear i gcló é – ach ón nóiméad sin ar aghaidh, triomaíonn an leacht i bhfoirm dúigh ar an leathanach. Samhlaímse scéalta atá i gcló mar ghrianghraif. Cuma cé chomh beomhar is atá an íomhá féin, ní athróidh fráma, soilsiú, ná a bhfuil le feiceáil sa phictiúr go deo – gach rud reoite sa nóiméad a brúdh an cnaipe.

Ní féidir éalú ón rud atá i gcló. Agus sin, dar liom, an draíocht a bhaineann leis an scríbhneoireacht. Lena cheamara inmheánach, glacann an scríbhneoir grianghraf dá shamhlaíocht féin agus cuireann i láthair an tsaoil mhóir é: is ionann an dúil sa dúch agus an dúil atá sa duine é féin a nochtadh. Agus bí ag caint ar nocht: ón uair a bhíonn scéal i gcló, beidh sé ann go deo – mar a bheadh tatú ar chraiceann an scríbhneora.

Ar ámharaí an tsaoil, bíonn an dúil chéanna ag an gcine daonna sa ghliúcaíocht agus a bhíonn san fhéintaispeáint, nó ní bheadh léitheoirí ann. Tá cosúlacht áirithe idir an gcaidreamh idir an scríbhneoir agus an léitheoir agus an caidreamh idir beirt i seomra comhrá idirlín: toisc nach bhfeiceann siad a chéile, bíonn siad in ann a gcuid mothúchán is pearsanta, is rúnda, a roinnt. Ar ndóigh, tá difríocht shuntasach ann: caidreamh aontreoch a bhíonn idir an scríbhneoir agus an léitheoir.

Ní nós linn mórán machnaimh a dhéanamh ar na nithe seo, toisc go bhfágann siad ábhairín míchompordach muid. Ach céard eile atá sa scríbhneoireacht ná damhsa drúise? Cén fáth, meas tú, a mbíonn sé le rá ag léirmheastóirí ‘go n-éiríonn le scríbhneoir an léitheoir a mhealladh’?

Ar ndóigh, ní hé sin le rá gur ionann an scríbhneoireacht agus pornagrafaíocht. Ach mura n-osclaíonn an scríbhneoir an doras atá faoi ghlas, cén fáth a n-iompódh an léitheoir an leathanach? Riamh anall, bhí dlúthcheangal idir litríocht agus an rud ar a bhfuil cosc: ní haon chomhtharlúint é go mbíonn geis i gcroílár phlota scéalta na Rúraíochta agus na Fiannaíochta. Agus nach tráthúil gur ón bhfocal ‘geis’ a thagann an leagan ‘faoi gheasa’ – mar is faoi gheasa a bhíonn an scríbhneoir nuair a bhíonn sé i mbun pinn, agus is faoi gheasa a bhíonn an léitheoir nuair a bhíonn sé i mbun léitheoireachta.

Sin í an aidhm, pé scéal é. Níl rudaí chomh simplí sin. Próiseas casta atá sa scríbhneoireacht chruthaitheach, próiseas a thosaíonn, nach mór i gcónaí, leis an leathanach bán – ach sin ábhar na míosa seo chugainn.

Eagráin eile den aoibhlag anseo. 

Is scríbhneoir agus comhfhreagraí idirnáisiúnta é Alex. Tá roinnt saothar leis foilsithe ag Cois Life:

 Leabhar fóta-iriseoireachta, Splancanna ó shaol eile (2013)

 Bailiúchán gearrscéalta dar teideal Gonta (2012)

An t-úrscéal Aiséirí (2011)

Leabhar neamhfhicsean faoina shaol i mbruachbhaile bocht sa Bhrasaíl. Favela (2009)